Έχει επικρατήσει, να πιστεύουμε, για την πτώση της Τριπολιτσάς στις 23 Σεπτέμβρη 1821, ότι, η κύρια αιτία ήταν η πείνα, που, θέριζε τους εντός… και ότι, δήθεν, κουβέντιαζαν για παράδοση… Στην ανωτέρω άποψη μάς οδηγούν οι διάφοροι ιστορικοί, απομνημονευματογράφοι του ’21, οι περιηγητές και φιλέλληνες, που, άφησαν γραφτά… Όμως, έρχεται, ο Φωτάκος, να διαψεύσει όλους αυτούς…· ο Φωτάκος, ο υπασπιστής του Θ. Κολοκοτρώνη, ο οποίος, και απομνημονεύματα άφησε, και για τους βίους των Μεγάλων ανδρών, έγραψε, που, έλαβαν μέρος και, το κυριότερο, είναι αυτός, που, από πρώτο χέρι γνωρίζει πάρα πολλά μιας και μπαινόβγαινε στην, έτοιμη να πέσει, Τριπολιτσά, ενώ, τη μέρα της πτώσης ήταν μέσα, στο Σεράγι… Παράλληλα, είναι τοις πάσι γνωστό, πως, ο Φωτάκος, ήταν ένας ανιδιοτελής και αντικειμενικός άνθρωπος, σεμνός και έντιμος… Αυτός, λοιπόν, μας λέει:
« … Είναι παράδοξον, ότι τινές συγγραφείς Πελοποννήσιοι έχουν τόσην άγνοιαν της εσωτερικής καταστάσεως της Τριπολιτσάς, ωσάν να μην είναι και σήμερον ακόμη το αυτό σύστημα εις την πόλιν εκείνην. Οι συγγραφείς αυτοί λέγουν, ότι οι πολιορκούμενοι Τούρκοι δι’ έλλειψιν τροφών επείνασαν, αλλά τούτο δεν είναι αληθινόν. Το κέντρον της Πελοποννήσου είχε και έχει και τώρα ακόμη την ακόλουθον τάξιν. Οι περισσότεροι των κατοίκων της επαρχίας αυτής είναι ποιμένες, γεωργοί και ημερόβιοι. Ο τόπος είναι ορεινός, και αφού θερίσουν όλους τους καρπούς των τους δημητριακούς και τρυγήσουν τας αμπέλους των, έπειτα οι μεν ποιμένες λαμβάνουν τα ζωντανά των και κατεβαίνουν εις τα χειμαδιά, οι δε γεωργοί αφού σπείρουν τα χωράφια των κατεβαίνουν και αυτοί ως και οι ημερόβιοι εις τα παράλια προς εύρεσιν εργασίας. Εις δε την πόλιν μένουν μόνον οι βιομήχανοι.
Έχουν δε όλοι συνήθειαν να προμηθεύουν τας τροφάς των από την αρχήν του χειμώνος, και τούτο γίνεται λόγω οικονομίας. Τότε δε τα τρόφιμα ήσαν ευθηνότερα, διότι εις Τριπολιτσάν έφεραν τα δέκατα και τριτοδέκατα των αγάδων Τούρκων, όχι μόνον της επαρχίας αυτής, αλλά και από άλλας επαρχίας τα γεννήματα όλα τα έφεραν οι ραγιάδες από τα χωρία των αγάδων των και τα έβαλλαν εις αποθήκας. Αυτό δε τούτο συμβαίνει και σήμερον, διότι η Κυβέρνησις έχει αποθήκας προς εναπόθεσιν των φόρων και διορίζει επί τούτω και αποθηκαρίους, με την διαφοράν όμως, ότι τώρα ο νόμος είναι επιεικής, παρά η τότε Τουρκική εξουσία, διότι ο ζευγολάτης σήμερον δεν αναγκάζεται να μεταφέρει τον φόρον μακρύτερα των τριών ωρών. Τα γεννήματα ήδη μένουσιν εις τας αποθήκας καθ’ όλον τον χειμώνα απώλητα, και τον μήνα Απρίλιον, όταν οι άνθρωποι ανεβαίνουν από τα παράλια και τα χειμαδιά, πωλούνται με περισσοτέραν τιμήν.
Τότε δε επί Τουρκίας εγίνετο αγορά κάθε οκτώ ημέρας εις την Τριπολιτσάν, και οι ραγιάδες επώλουν τα ιδικά των γεννήματα. Εις ταύτας τας αγοράς όλα τα αναγκαία τρόφιμα του χειμώνος έκαστος, κατά την συνήθειαν, αγόραζαν, ως και τυρί, βούτυρον και το λάδι της χρονιάς του. Όταν δε εγένετο ο αποκλεισμός της Τριπολιτσάς ήτο Μάρτιος, και όλος ο κάμπος ήτο εσπαρμένος, αι δε σποθήκαι, ως είπαμεν, ήσαν γεμάται από γεννήματα. Ξένοι άνθρωποι Τούρκοι είχαν έμβει μέσα έως 8.000, και άνδρες του πολέμου έως 6.000, αλλά και αυτοί όταν ήλθαν από τα διάφορα μέρη της Πελοποννήσου έφεραν μαζύ των όλα τα γεννήματα των χωρίων των, και κατόπιν εθέρισαν και όλα τα του κάμπου και των κύκλω χωρίων της πόλεως. Οι Έλληνες οι κατοικούντες εντός και εκτός της πόλεως έφυγαν, με την άδειαν των αρχών και κατά συμβουλήν του Κιαμήλμπεη, και τούτο δια να αφήσουν την τροφήν των, και να ολιγοστεύση ο πληθυσμός.
Έγινε όμως σπατάλη εις τας τροφάς ένεκα της κακής διοικήσεως, και όμως και όταν οι Τούρκοι αδυνάτισαν είχαν πάλιν τροφάς, εκτός των ξένων και των έξωθεν ελθόντων Μπαρδουνιωτών και Φαναριωτών. Οι δε Αλβανοί είχαν οικονομίαν, και δια τούτο και περισσοτέραν τροφήν, άλλως τε και διότι άρπαζαν τα των άλλων. Όλους τους αιχμαλώτους Έλληνας εμεταχειρίσθησαν εις τον θερισμόν, και εις το άλεσμα. Κάθε σπίτι μ ά γ κ α (ή εταιρία) είχε δύο, τρεις χειρομύλους, δια να αλέθουν, υπήρχαν δε και αλογόμυλοι.
Μετά την μάχην της Γράνας και έπειτα μέχρι της αλώσεως εγίναμεν ημείς κύριοι όλου του κύκλω κάμπου. Όταν δε εκυριεύσαμεν την Τριπολιτσάν ηύραμεν εις αυτήν από όλα τα τρόφιμα ως και άλογα καλά, και μουλάρια, και γυναίκας υγιείς και ωραίας, και νεολαίαν Τούρκων παλληκαριών.
Τοιαύτη ήτο η κατάστασις της κυριευθείσης Τριπολιτσάς. Αν οι Τούρκοι είχαν πείναν, ως λέγουσι, θα εδέχοντο τον συμβιβασμόν, και δεν θα έπαιζαν τα πράγματα δια να παρέρχεται ο χρόνος, περιμένοντας έξωθεν βοήθειαν. Μάλιστα είχαν σκοπόν να διώξουν τους Αλβανούς και τους άλλους άστεγους, και να κλεισθούν έως να έλθει η περιμενομένη βοήθεια. Δια τούτο εις τα γενομένας μεθ’ ημών ομιλίας περί παραδόσεως απεκρίνοντο με πολλήν αψηφησίαν και θάρρος. Δεν τους αδυνάτισε λοιπόν η πείνα, αλλά τους εφόβησεν ο σ κ ο τ ω μ ό ς, και ήλθαν εις απελπισίαν, έπειτα τους κατέβαλε και ο λοιμός, όστις είναι κακώτερος της πείνας. Οι Αλβανοί, οίτινες δεν είχαν γυναίκας και τέκνα, ήσαν θρεμμένοι ωσάν η αρκούδαις… Εις την Τριπολιτσάν όμως ήσαν χιλιάδες π ο υ λ ι ά, κ ι ρ κ ι ν έ ζ ι α, χελιδόνια, λ ε λ έ κ ι α, τα οποία είχαν τας φωλεάς των εις τα σπίτια, και επάνω εις τα κυπαρίσσια· είχαν δε ακόμη και κόταις δια να γεννούν αυγά … ».
Υ. Γ. της Ο.Α.:
1.Από το ανωτέρω εκτενές απόσπασμα, του Φωτάκου, ο οποίος, σημειωτέον μεταχειρίζεται τόσον εξαιρετικά τη γλώσσα, αντιλαμβανόμαστε, ότι το δίκαιο είναι με το μέρος του…
2. Σε άλλο σημείο αναφέρει, ο Φωτάκος, πως, υπήρχαν τροφές για τρεις μήνες…
3. Εντύπωση προκαλούν τα κιρκινέζια, που, υπήρχαν, από τότε· είδος αρπακτικού αποδημητικού πτηνού στην κατηγορία των γερακοειδών, στο μέγεθος των σημερινών 18ούρων… κατά τι μικρότερα των περιστεριών. Ήταν στην Τρίπολη μέχρι το 1965, περίπου, όταν άρχισαν να κτίζονται πολυκατοικίες και να υπάρχουν χρήματα ώστε να κλείνονται τα κενά, ανάμεσα σε κεραμίδια και ταβάνι, όπου, εκεί, σε κάθε παλιό σπίτι, κατά δεκάδες, έκαναν φωλιές… κι έπρεπε ο πατέρας ή ο μεγάλος αδελφός, κατά τακτά διαστήματα ν’ ανεβαίνει στις αστράχες και σ’ ένα σακί να βάζει τα νεογέννητα… τα οποία, στη συνέχεια τα ‘καιγαν! Έτρωγαν σκουλήκια, σαύρες, ακρίδες… Όμως, εξαφανίσθηκαν…
4. Εξαφανίσθηκαν και τα λελέκια τα οποία, μέχρι τα ’65, ήταν δύο ζεύγη στην Τρίπολη…
(99)