Ο πατέρας, του ποιητή, Ιωάννη Βηλαρά, λεγόταν Στέφανος· καταγόταν από τα Ιωάννινα και σπούδασε στην Μπαλαναία Σχολή των Ιωαννίνων. Παρακολούθησε μαθήματα Ιατρικής, στην Ιταλία, και κατόπιν επέστρεψε στην ιδιαίτερη πατρίδα του όπου και άσκησε το ιατρικό επάγγελμα. Αδέλφια, του πατέρα του, ήταν ο Νικόλαος, ο οποίος διέπρεψε στη Βλαχία σε διάφορες πολιτικές θέσεις, και ο Πέτρος, ο οποίος σπούδασε Ιατρική στη Γερμανία και έζησε ως γιατρός στη Βενετία. Η μητέρα, του Ιωάννη Βηλαρά, λεγόταν, Τάρσα ή Ταρσίτσα, και καταγόταν από την Τριπολιτσά (πρώτος μας διασώζει το όνομα, Τάρσα, ως εκείνο της μητέρας του ποιητή, ο Πλάτων Πετρίδης, στο βιογραφικό σημείωμα που προτάσσει στην έκδοση “Ιωάννου Βηλαρά, Ποιήματα και πεζά τινά, Κέρκυρα1827”, ενώ, ο Ηπειρώτης λόγιος, Παναγιώτης Αραβαντινός, σημειώνει, πως, η μητέρα του ποιητή καταγόταν από την Τρίπολη.
του Βασίλη Δημ. Σιακωτού, Ιστορικού
Ο Ιωάννης Βηλαράς γεννήθηκε το 1771 στα Κύθηρα· μεγάλωσε στα Γιάννενα, σπούδασε ιατρική στην Ιταλία, (απόφοιτος από την Πάντοβα το 1797), και κατόπιν επέστρεψε στα Γιάννενα.
Ο Βηλαράς είναι γνωστός ως υπέρμαχος της Δημοτικής γλώσσας και της κατάργησης της ιστορικής ορθογραφίας, ως ποιητής και ως προσωπικότητα με αντιτυρραννικά, δημοκρατικά και διαφωτιστικά ιδεώδη. Διετέλεσε γιατρός του χαρεμιού του Βελή πασά, στην Τριπολιτσά, κατά τη διάρκεια της θητείας του, ως διοικητή του Μοριά (Μόρα βαλεσή 1807-1812).
Λόγω της διαμονής του στην Τριπολιτσά, επί θητείας του Βελή πασά, και πιθανότατα, και εξαιτίας της καταγωγής της μητέρας του, ο Βηλαράς εμπνεύστηκε και έγραψε δύο ποιήματα για την Τρίπολη∙ είναι χαρακτηριστικό, πως, αντίστοιχα ποιήματα του για άλλες πόλεις, δε διασώζονται. Ο περιηγητής Henry Holland μιλά για χειρόγραφες συλλογές των ποιημάτων, του Βηλαρά, που εξασφάλισε από την Τριπολιτσά κατά τη διάρκεια της γνωριμίας τους στη Λάρισα (1812-1813). Είναι χαρακτηριστική η άνεση με την οποία, ο Βηλαράς, κινείται μεταξύ επαίνου και ψόγου για την Τρίπολη στα ποιήματα του. Τα ποιήματα του Βηλαρά διασώζονται σε πολλές παραλλαγές· μάλιστα, ο Νίκος Βέης, το 1936, μιλάει για την προφορική διάδοση της ωδής και της παλινωδίας, του Βηλαρά, που κρατούσε σε χειρόγραφη μορφή η μητέρα του και χρονολογείτο στα 1852.
Σκοπός σύνταξης του παρόντος κειμένου, δεν είναι μόνο να κάνουμε γνωστά στο ευρύ Αρκαδικό κοινό τα δύο ποιήματα του ποιητή για την Τρίπολη (τα οποία παραμένουν ωστόσο μέχρι σήμερα αναξιοποίητα από την Αρκαδική εργογραφία) αλλά παρουσιάζοντας τις συνθήκες που επικρατούσαν στο Μοριά, πριν το 1770, να συμβάλουμε στην τεκμηρίωση της πληροφορίας του Αραβαντινού για την Τριπολιτσιώτικη καταγωγή της μητέρας του.
Ήδη, στα τέλη του 17ου αιώνα, οι Ηπειρώτες, και ειδικότερα οι Γιαννιώτες, παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην εκπαιδευτική και οικονομική δραστηριότητα του Ελληνισμού, με εξέχοντα ρόλο στα κοινά της Ελληνικής Αδελφότητας της Βενετίας, ως μεγαλέμποροι στα Βαλκάνια, την Ευρώπη και την Ιταλική χερσόνησο. Στο Μοριά, οι Ηπειρώτες δραστηριοποιούνταν ως κτιστάδες -ήδη από τον 17ο αιώνα-, ως έμποροι και ως εμπειρικοί γιατροί, ειδικοί στη βουβωνοκήλη (οι λεγόμενοι και κομπογιαννίτες… από τα Ζαγοροχώρια…) και στη χορήγηση θεραπευτικών βοτάνων (οι γνωστοί βικογιατροί από το Βίκο με την πλούσια φαρμακευτική χλωρίδα). Στην Τριπολιτσά, ειδικότερα μετά το 1715 και την ανάδειξή της σε πρωτεύουσα του Μοριά, οι Γιαννιώτες έρχονται και διαμένουν ως πραγματευτές και επιστήμονες γιατροί. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα, του Αποστόλη Πασάνταη, που υπήρξε ο πρώτος χορηγός των σπουδών του ξακουστού Τριπολιτσιώτη υμνωδού, Πέτρου Λαμπαδαρίου.
Το 1770, ως γνωστόν, εκδηλώθηκε η επανάσταση των Μοραϊτών με την υποκίνηση των Ρώσων, και τον Απρίλιο του ίδιου χρόνου διεξάχθηκε, στην Τριπολιτσά, η μάχη Ελλήνων και Ρώσων εναντίον των Οθωμανών που κατέληξε στη σφαγή των Ρωμιών, στην καταστροφή της πόλης και στην προσφυγιά τους προς τις Κυκλάδες, τα Κύθηρα και τα υπόλοιπα Επτάνησα… Ο Εμμανουήλ Σκαρπέτης, στο γεωγραφικό του έργο, αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων και κάτοικος της Τρίπολης μετά το 1748, αναφέρει την έντονη παρουσία Γιαννιωτών-Ηπειρωτών στην Τριπολιτσά, πριν το 1770, και πως δεν έτυχαν των δεινών των άλλων Ρωμιών στην Τρίπολη -στη διάρκεια των Ορλωφικών- διότι ο τούρκος δικαστής (καδής) της Τριπολιτσάς τύγχανε να κατάγεται από τα Γιάννενα.
Έτσι, λοιπόν, ο πατέρας του Βηλαρά, πιθανότατα, να έμενε στην Τρίπολη και να εργαζόταν ως γιατρός και όπου θα γνώρισε, την Τάρσα, μητέρα του ποιητή. Θα πρέπει να αποκλείσουμε την πιθανότητα να γνωρίστηκαν, οι γονείς του Ιωάννη Βηλαρά, στα Κύθηρα -πρόσφυγες όντες και οι δύο-, μετά τον Μάιο του 1770, και να τεκνοποίησαν τον ποιητή, το 1771∙ η υπόθεση να γνωρίστηκαν και να παντρεύτηκαν, στην Τριπολιτσά, πριν από τα Ορλωφικά, μας φαίνεται πιο πειστική.
Ωδή (όπου ψέγεται η Τριπολιτσά).
Ω Τριπολιτζά αχρεία
Πρώτη χώρα του Μοριά,
Κι’ η χειρότερη απ’ όσα
Έχεις χώραις και χωριά∙
Στον κοντόστενό σου κάμπο
Μήτε δέντρο, ή κλαρί∙
Μήτε ίσκιος, μήτε άνθι
Μήτε βρύσι δροσερή∙
Πανταχούθε ασφαλισμένη
Μ’ ασβεστόχιστα βουνά∙
Μήτε αγρίμι μήτε κούκκος
Δε φωλιάζει πουθενά.
Με τειχόκαστρο φρασμένη
Καταδίκης φυλακή
Και μ’ εφτά μεγάλαις τρύπαις
Μες τη φράχτη εδώ κι’ εκεί∙
Έξη μήνες με το χιόνι
Κι’ άλλους τόσους με βροχή
Συγνεφιά ημέρα νύχτα
Και ανέμων ταραχή∙
Ο αέρας ή πλευρίτης
Ή συνάχι χρονικό
Και το χώμα σκόνι πέτραις
Κι’ αγριολίθι παστρικό
Μοναχό νερό της Μάνας
Σ’ ένα ξάστερον καιρό
Αν δε βρέξη δέκα ημέραις
Τότε τάχα καθαρό∙
Σουβλερά λανάρια δρόμοι
Σπίτια τοίχοι και σκεπή.
Και τ’ αυλάκια από της χρείαις
Προθυρή αποκοπή∙
Τα περβόλια άγρια αγκάθια,
Η αυλαίς μια πιθαμή∙
Το κρασί ρετζινοζούμι
Με την αίρα το ψωμί∙
Κουνουπιών, μυγών και ψύλλων
Δίχως μέτρο αριθμός
Οι κορέοι πάλι τούτων
Ο πολυπλασιασμός∙
Την ημέρα κάθου μέσα
Και τη νύχτα που να βγής;
Ω κοιλάδα του κλαυθμώνα
αι καταραμένη γής!
Αμ τα ήθη των κατοίκων
Η ευγένια, η τιμή;
Η φιλόξενη καρδιά τους;
Έλα κάμε δοκιμή.
Παλινωδία (έπαινος της Τρίπολης)
Ω Τριπολιτζά ωραία
Και καθέδρα του Μοριά
Και στο κέντρο απ’ όσαις έχεις
Πολιτείαις και χωριά∙
Στο ραχουλωτό σου κάμπο
Λείπει τ’ άγριο το κλαρί∙
Μόν’ η Δήμητρα ’ναι πλούσια
Μόν η Χλόη δροσερή∙
Κυκλικά στεφανομένη
Με πολύκορφα βουνά
Σκήμα φέρεις μιας κορώνας
Άλλης όμιας πουθενά∙
Όλη περιτειχισμένη
Στους κακούς προφυλακή
Αριθμόν πλανήτων έχεις
Θύραις τόσαις δώ και εκεί∙
Του καλοκαιριού της κάψες
Συγκερνάει συχνή βροχή.
Δροσεροί οι ζέφυροί σου
Αύρες δίχως ταραχή.
Η υγεία κι’ ευρωστία
Δώρο φύσις χρονικό∙
Για τη θέσι για το κλίμα
Για αέρα παστρικό∙
Το νερό σου αυτό της Μάνας
Πλήθιο σ’ όλον τον καιρό
Άλλη μάνα πλημμυρίζει
Κι’ αναβράει καθαρό∙
Της χερσόνησώς σου όλης
Αποθύκη και σκεπή
Προϊόντα κάθε μέρους
Έχεις δίχως διακοπή∙
Θησαυρόν αχρήζει ακέριον
Κάθε μια σου πιθαμή∙
Βρύσι αστέρευτη σε όλα
Σε κρασί και σε ψωμί∙
Ευπρεπίζει σου τα μέσα
Αναγκαίων αριθμός
Περιττός της πολυτέλιας
Ο πολλαπλασιασμός∙
Έχεις ξένε να θιαμάξης
Και στα όξω που να βγής
Κάθε γένους προκομμένων
Περιέργιας είναι γης∙
Αμ στα ήθη των κατοίκων
Στην ευγένια στην τιμή,
Στην πολλή φιλοξενία,
Πια σαν ταύτη ευδοκιμεί!
Στο πρώτο ποίημα περιγράφεται το οροπέδιο της Τρίπολης, χωρίς δέντρα και πλούσια βλάστηση, μια εικόνα που συμφωνεί με την αντίστοιχη περιγραφή του Άγγλου ταξιδιώτη, William Martin Leake (1805-1806). Γίνεται λόγος για το τείχος της πόλης με τις εφτά πύλες, τον άστατο καιρό χειμώνα-καλοκαίρι, το θολό νερό της Μάνας του Νερού, και τους στενούς, δαιδαλώδεις, κυκλοτερείς δρόμους (σουβλερά λανάρια), χαρακτηριστικούς των οθωμανικών πόλεων.
Στο δεύτερο ποίημα, γίνεται λόγος για την εκτεταμένη καλλιέργεια δημητριακών και αμπελιών, για τους δροσερούς αέρηδες του καλοκαιριού, (γνωστοί και ως ζέφυροι ή πουνέντες), το υγιεινό κλίμα και τον καθαρό αέρα της πόλης (να θυμίσουμε, ότι, οι Βενετοί, λίγο πριν εκδιωχτούν από τους Οθωμανούς, το 1715, σχεδίαζαν να καταστήσουν δεύτερη πρωτεύουσα του Μοριά, την Τριπολιτσά, εξαιτίας του ανθυγιεινού κλίματος του Ναυπλίου χτίζοντας ανάκτορο για την εαρινή διαμονή του διοικητή της Πελοποννήσου). Τέλος, ο ποιητής αναφέρει, πως, το νερό της Μάνας του Νερού που δεν στερεύει ποτέ αλλά και το νερό των Κήπων του Βαλτετσίου (το δεύτερο υδραγωγείο της πόλης), το οποίο δεν θολώνει, ενώ η μνεία του Βηλαρά, για τον πλούτο των αγαθών που αποθηκεύονται και διακινούνται στην πόλη, είναι παρόμοια με την περιγραφή της Τρίπολης στα απομνημονεύματα του Φωτάκου.
Σημείωση: Για τη ζωή του Ιωάννη Βηλαρά και την έκδοση των ποιημάτων του βλέπε (επιμέλεια) Γιώργος Ανδρειωμένος, Ιωάννης Βηλαράς. Ποιήματα, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1995.
(560)